بیس فنل آ، مفید یا مضر برای سلامتی؟

عبداله مصطفایی – ایران

مقدمه

بیس فنل آ یا همان BPA در زمرهٔ آن دسته از مواد شیمیایی قرار دارد که به‌مقدار زیاد تولید می‌گردد. معمولاً از این ماده به‌عنوان پلاستی‌سایزر (نرم‌کننده) یا مادهٔ واسط در تولید رزین‌های اپوکسی، پلاستیک‌های پلی‌کربناته و نیز به‌عنوان مادهٔ افزودنی برای حذف اسید کلریدریک اضافی حین تولید  PVC استفاده می‌شود. این ماده به مقدار وسیعی در تولید تجهیزات پزشکی و بهداشتی به کار گرفته می‌شود. البته باید به کامپوزیت‌های دندانی، لنزهای تماسی، عدسی عینک، اسباب‌بازی‌ها، CD و  DVD نیز اشاره داشت. به‌دلیل تولید بالای مادهٔ BPA، مشتقات آن به‌نحو وسیعی در محیط منتشر می‌شود که باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شود.

BPA از جمله موادی است که در ساخت پلاستیک‌های دارای تماس مستقیم با مواد غذایی (FCMS) به‌کار می‌رود. از این ماده در ساخت پلاستیک‌های بسته‌بندی، وسایل آشپزخانه، پوشش درب فلزی، ظروف شیشه‌ای و پوشش درونی کنسرو و کمپوت‌ها برای مجزاکردن مادهٔ غذایی از قسمت فلزی و جلوگیری از خوردگی آن به‌کار می‌رود.

در شکل ۱، سهم کشورهای آمریکا، اروپا، چین، آسیای جنوب شرقی، ژاپن، کره، تایوان، خاورمیانه و سایر کشورها از مصرف جهانی این ماده در سال ۲۰۱۴ نشان داده شده است. پلی‌کربنات ۷۰ درصد و رزین‌های اپوکسی به‌میزان ۲۰ درصد از مصرف این ماده را به‌خود اختصاص داده‌اند.

شکل ۱- سهم نواحی مختلف جهان در مصرف «بیس فنل آ» در سال ۲۰۱۴

منابعِ در معرض BPA  قرارگرفتن در زندگی روزمره

ترکیب BPA به‌نحو وسیعی در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین مسیرهای متفاوتی برای در معرض قرارگیری انسان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به مسیرهای دهان، تنفس و پوست اشاره داشت. منابع اصلی در معرض قرارگرفتن انسان عبارت است از: بسته‌بندی مواد غذایی، گردوغبار، مواد پرکنندهٔ دندان، تجهیزات پزشکی، کاغذهای حرارتی، اسباب‌بازی و وسایل و لوازم مرتبط با کودکان و نوزادان.

محصولات غذایی، منبع اصلی در معرض قرارگیری BPA به‌شمار می‌روند که سهم آن چندین برابر دیگر منابع است. مهم‌ترین منبع برای در معرض قرارگیری از طریق رژیم غذایی مربوط به غذاهای کنسروی است. البته این ماده در گوشت، شیر و تخم مرغ مواد غذایی تازه نیز گزارش شده است که ناشی از چرای حیوانات در محیط‌های آلوده و یا ناشی از آب آلوده است. هر چند این ماده در مواد غذایی قرار گرفته درون جعبه‌های کاغذی نیز مشاهده شده است.

از BPA در پوشش بدنهٔ داخلی قوطی‌های کنسرو و در فلزی ظروف شیشه‌ای استفاده می‌شود تا از تماس مستقیم مواد غذایی با فلز جلوگیری و همچنین پایداری حرارتی و مکانیکی ظروف کنسرو نیز حفظ شود.

مشکلات و خطرات BPA

این ترکیب در پلاستیک‌های پلی‌کربناته وجود دارد و تولید این پلاستیک‌ها به‌دلیل خواص مناسب، از رشد قابل توجهی در صنایع پتروشیمی‌ برخوردار است. اما طبق بررسی‌های انجام‌شده، اتصالات مولکول‌های BPA در پلاستیک پلی‌کربناتی با گرم‌شدن یا قرارگرفتن در معرض اسیدها و بازها، شکسته می‌شود و می‌تواند وارد غذا، شیر، نوشابه یا آبمیوهٔ درون ظروف پلی‌کربناته و نهایتاً وارد بدن انسان شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد این ترکیب پس از ورود به بدن می‌تواند دستگاه غدد درون‌ریز و هورمون‌ها را با اختلال مواجه سازد. این موضوع چنان حاد شد، که چندی قبل دولت کانادا در اقدامی ضربتی تصمیم گرفت به‌کارگیری پلاستیک‌های پلی‌کربناتی در بطری‌های شیر نوزادان را ممنوع سازد. گفته شده است این ترکیب قادر است افراد را در معرض بیماری‌های قلبی، عروقی، دیابت و حتی بیماری‌های کبدی قرار دهد. از دیگر مشکلات این ترکیب می‌توان به چاقی و بلوغ زودرس اشاره کرد. این ترکیب همچنین، در نوزادان و کودکان از طریق بازی با اسباب‌بازی‌ها و تماس با پستانک و دندان‌گیر (وسیلهٔ گازگرفتن کودک تا زمان دندان‌درآوردن)، وارد دهان کودک می‌شود.

به‌دلیل وجود ساختمان فنلی در BPA، این ماده در واکنش با دریافت‌کننده‌های استروژنی است و با دریافت‌کننده‌های غدد درون‌ریز (ER) به‌عنوان آگونیت و آنتاگونیت عمل خواهد کرد. بنابراین BPA نقش پاتوژنی در چند نوع از بیماری‌های غدد درون‌ریز مثل عدم باروری زنان و مردان، تومورهای هورمونی مثل سرطان پستان و پروستات، بلوغ زودرس و مشکلاتی از قبیل سندرم پلی‌سیستیک تخمدان  (PCOS) خواهد شد.

در پژوهشی، محققان روی ۶۳۴ کارگر شاغل در چهار کارخانه در چین متمرکز شدند، چون آن‌ها در معرض مقادیر زیادی از این ماده قرار داشته‌اند. آن‌ها طی پنج سال آزمایش‌های لازم را روی این کارگران انجام دادند تا مشکلات جنسی آن‌ها را با دیگر کارگرانی که در معرض مادهٔ BPA قرار ندارند، مقایسه کنند. «موسسهٔ تحقیقاتی بنیاد کایزر» تحقیق را با حمایت مالی «موسسهٔ ملی ایمنی و بهداشت شغلی» انجام داده است. نتایج این تحقیق نشان داد مردانی که در معرض BPA قرار داشته‌اند، چندین برابر دیگر کارگران، دارای مشکل جنسی بوده‌اند.

طبق تعریف ادارهٔ ایمنی غذایی اروپا (EFSA)، یک مادهٔ مشکل‌آفرین برای غدد درون‌ریز عبارت است از ترکیبی مصنوعی یا طبیعی که این مشخصات را دارا باشد: فعالیت غددی داشته باشد، یعنی تأثیرات منفی بر سلامتی داشته و ارتباط بین فعالیت غدد و اثرات منفی آن تأیید شده باشد.

تحقیقات نشان داده است که BPA فعالیت استروژنی ضعیف از خود بروز داده و می‌تواند انجام وظیفهٔ غدد درون‌ریز را با اختلال مواجه کند. بر این اساس ادارهٔ ایمنی غذایی اروپا (EFSA) به‌دلیل تمامی‌ مشکلات فوق‌الذکر در سال ۲۰۱۵ تصمیم گرفت که میزان ورودی قابل تحمل روزانهٔ (TDI) این ماده را از روزانه ۵۰، به عدد۴ به ازای هر کیلو از وزن بدن انسان، کاهش دهد. این شاخص در آمریکا۵۰ و در کانادا ۲۵ به ازای هر کیلو از وزن بدن انسان است.

از آنجا که BPA دارای تمامی‌ مشخصات فوق می‌باشد، بنابراین مشکل آفرین‌بودنِ آن برای غدد درون‌ریز محرز است و بایستی از طریق آزمایشات، میزان در معرض قرارگیری انسان در مقابل  BPA از طریق تعیین غلظت آن در مایعات بدن از قبیل ادرار، خون و مادران شیرده، سنجیده شود. به‌نظر می‌رسد چون مسیرهای ورود این ماده متنوع است، این پایش زیستی (تعیین غلظت BPA در مایعات بدن) بهترین روش برای تعیین میزان ورود این ماده باشد.

نتیجه‌گیری

با توجه به منابع مختلف BPA در زندگی انسان‌ها و خطرآفرینی آن برای غدد درون‌ریز، پیشنهاد می‌شود که تمام کشورها در سطح ملی، به سنجش و ارزیابی خطرات سلامتی این ماده به‌خصوص برای نوزادان و کودکان، اقدام نمایند و در وهلهٔ اول از عدم وجود این ماده در شیشه‌های شیر، پستانک و دیگر وسایل و لوازم مرتبط با کودکان و اطفال اطمینان حاصل گردد، و در مراحل بعدی به‌دنبالِ یافتن جایگزین برای این ماده در قوطی‌های کنسرو و کمپوت باشند و به آلودگی کاغذهای حرارتی نیز توجه نمایند. این‌گونه سنجش‌ها می‌تواند پایه‌ای برای یافتن ارتباط بین BPA و مشکلات مرتبط با هورمون‌ها باشد.